Sách Quan Và Lại Ở Miền Bắc Việt Nam Một Bộ Máy Hành Chính Trước Thử Thách PDF tải FREE

EMMANUEL POISSON

LỜI GIỚI THIỆU

Chế độ quan lại Việt Nam từ trước đến nay đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.

Các học giả Việt Nam thường xuất phát từ tinh thần phản phong, trên lập trường dân tộc để đánh giá chế độ quan lại là thối nát, xa rời thực tế và nhân dân, đặc biệt là trong giai đoạn thuộc địa. Trong không khí đấu tranh chính trị của một nước bị đô hộ, họ chịu tác động mạnh từ các cuộc luận chiến trên báo chí, lên án sự tồn tại của chế độ quan liêu tay sai thực dân, cần phải xóa bỏ.

Ngược lại, các nhà nghiên cứu phương Tây, dựa trên quan niệm về tổ chức bộ máy hành chính tư bản chủ nghĩa, thường chỉ chú ý đến tính lỗi thời và lạc hậu của cơ cấu cai trị phương Đông.

Tuy nhiên, tình hình ngày nay đã khác.
Một bộ máy cai trị tồn tại được hàng ngàn năm, có thể huy động nhân tài vật lực để chống chọi với thiên nhiên khắc nghiệt, lãnh đạo nhân dân qua nhiều cuộc kháng chiến thắng lợi — hẳn phải chứa đựng những yếu tố khả thủ, đáng được tìm hiểu với thái độ cầu thị.

Từ suy nghĩ đó, Emmanuel Poisson đã nghiên cứu chế độ quan lại miền Bắc Việt Nam trong giai đoạn chuyển tiếp từ thời đại độc lập sang chế độ thuộc địa cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX. Không để những mô hình sẵn có chi phối, tác giả thận trọng khai thác các nguồn tài liệu liên quan — chủ yếu là hồ sơ về quan và lại trong bộ máy hành chính đầu thời thuộc địa, hiện vẫn còn được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I (Hà Nội).

Trong 6 năm làm việc tại Hà Nội (1995–2001) với tư cách thành viên Trung tâm Viễn Đông Bác Cổ Pháp (EFEO), Emmanuel Poisson đã tiếp cận nhiều nguồn tư liệu phong phú — không chỉ trong các cơ quan lưu trữ mà còn ở các tủ sách cá nhân. Điều đáng trân trọng là ông khai thác toàn bộ tư liệu bằng chữ Quốc ngữ, chữ Hán, chữ Nôm và chữ Pháp, thể hiện sự cần cù và cẩn trọng trong nghiên cứu.

Chỉ riêng số lượng tài liệu ông tham khảo khi biên soạn luận án cũng đã ấn tượng:

1.272 bản lý lịch của quan lại các tỉnh miền Bắc Việt Nam,
cùng với các báo cáo của công sứ, thống sứ Bắc Kỳ, thư từ, biên bản xử án… trong suốt nhiều thập kỷ.

Những nguồn tư liệu ấy phản ánh những khía cạnh ít được chú ý trước đây. Vì thế, các kết luận mà tác giả đưa ra không chỉ là suy luận logic mà còn dựa trên thống kê định lượng thuyết phục. Đây là một phương pháp nghiên cứu khoa học hiện đại, rất đáng để giới học thuật Việt Nam tham khảo, nhất là trong bối cảnh thói quen khái quát hóa từ dữ liệu phiến diện vẫn còn khá phổ biến.

Công trình của Poisson không chỉ nghiên cứu hiện tượng quá khứ, mà còn chỉ ra sự chuyển đổi của chế độ quan liêu đầu thời thuộc địa, đặt trong dòng chảy cải cách hành chính bắt đầu từ thời Lê, đặc biệt là đầu thời Nguyễn thế kỷ XIX.

Những bài học từ giai đoạn chuyển tiếp này vẫn còn nguyên giá trị trong công cuộc cải cách hành chính hiện nay. Nhiều vấn đề mà xã hội Việt Nam đương thời đang trăn trở — như đào tạo và sử dụng cán bộ, mối quan hệ giữa chính quyền với dân, giữa trung ương và địa phương, giữa trung tâm và vùng sâu vùng xa — đã được đặt ra từ hơn một thế kỷ trước.

Dịch cuốn sách này sang tiếng Việt, chúng tôi hy vọng mang đến cho bạn đọc một tài liệu tham khảo có giá trị, gợi mở thêm nhiều hướng trao đổi và thảo luận.
Trong quá trình dịch, chúng tôi nhận được sự hợp tác chặt chẽ của tác giả, đặc biệt trong việc chuyển dịch các thuật ngữ hành chính cổ.

Tác giả hiện là giảng viên Trường Đại học Paris 7 – Denis Diderot.

---

LỜI TỰA

Trong ba thập niên trở lại đây, xã hội học lịch sử về các nền văn minh Đông Á đã đạt được nhiều tiến bộ đáng kể, đặc biệt trong nghiên cứu tầng lớp bình dân và tầng lớp tư sản lớn thời hiện đại.

Ngược lại, tầng lớp thượng lưu xưa — giai cấp thống trị, quan lại cao cấp trong các quốc gia chịu ảnh hưởng văn minh Trung Hoa — lại ít được quan tâm nghiên cứu quy mô, kể từ sau các công trình kinh điển của Chửu T’ung-tsu (Cù Đông Tổ), Étienne Balazs, Robert Hartwell, cho đến những khảo cứu gần đây của Pierre-Étienne Will, Paul Smith và Christian Lamouroux, chưa kể các công trình của Trung Quốc và Nhật Bản.

Riêng về chế độ quan trường ở Đông Nam Á, đặc biệt là Việt Nam xưa, hiểu biết của chúng ta vẫn còn rất hạn chế.

Bằng chứng là hình ảnh tập thể về quan lại vẫn chịu ảnh hưởng nặng nề từ cách diễn giải của nền sử học thuộc địa và các nhà truyền giáo, cũng như từ nền sử học đậm tính dân tộc chủ nghĩa của Việt Nam thế kỷ XX.

Ngoại trừ một vài biệt lệ đáng chú ý và sự khác biệt trong cách nhìn của một số học giả thế kỷ XVIII–XIX, phần lớn các nhận định hiện nay vẫn tiếp tục được diễn giải hoặc áp đặt theo những mô hình cũ, chưa phản ánh đầy đủ tính đa dạng và phức tạp của bộ máy hành chính Việt Nam truyền thống.