MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU …………………………………………………………………………………………………….. 7

---

Phần 1: MỘT SỐ DẪN NHẬP VÀ ĐỀ XUẤT LÍ THUYẾT TIẾP CẬN

Diễn ngôn, ý thức hệ và chủ thể:
Một bổ sung của tâm phân học cho lập trường duy sử luận trong nghiên cứu văn hoá
Lê Nguyên Long …………………………………………………………………………………………………….. 10

Trật tự văn hoá của sự kiện văn chương trong cấu trúc xã hội Việt Nam
Nguyễn Mạnh Tiến ………………………………………………………………………………………………… 42

Hayden White và tự sự học lịch sử
Nguyễn Thị Ngọc Minh ………………………………………………………………………………………….. 64

Viết lại kí ức, kiến tạo hoà giải (Nhật ký Đặng Thùy Trâm trên truyền thông đại chúng)
Hoàng Phong Tuấn ……………………………………………………………………………………………….. 86

---

Phần 2: VĂN CHƯƠNG VÀ NGHỆ THUẬT NGHE NHÌN

Mắc kẹt và giải thoát:
Đô thị hoá hay những đối thoại không gian trong phim của Phan Đăng Di
Hoàng Cẩm Giang ………………………………………………………………………………………………… 108

Chuyển thể điện ảnh tiểu thuyết Thời xa vắng dưới góc nhìn của lí thuyết tiếp nhận
Nguyễn Thị Bích ………………………………………………………………………………………………….. 131

“Phái tính hoá” hệ thống biểu tượng tự nhiên nước – lửa – đất
trong các phim Trăng nơi đáy giếng, Cánh đồng bất tận và Bi, đừng sợ
Lê Thị Tuân ………………………………………………………………………………………………………….. 148

Chuyển thể tác phẩm Ngàn mặt trời rực rỡ – Những vấn đề ngôn ngữ (Văn học và điện ảnh)
Nguyễn Phương Liên ……………………………………………………………………………………………. 166

Tiếp cận liên văn bản hình tượng Trương Chi
trong ca khúc của Văn Cao, Phạm Duy, Phó Đức Phương
Nguyễn Văn Thuấn – Lê Thị Thuyền – Trần Văn Lưu …………………………………………….. 178

---

Phần 3: VĂN HỌC – NHÂN HỌC – GIỚI

“Họ Phạm”, “Xóm Nhài”:
Cái nhìn về huyết thống và địa cư trú trong văn chương Nguyễn Huy Thiệp
Mai Anh Tuấn ………………………………………………………………………………………………………. 195

Trải nghiệm về giới sau Đổi mới: Nhìn từ truyện ngắn các nữ nhà văn
Đoàn Ánh Dương …………………………………………………………………………………………………. 216

Nghe lại thiên nhiên, nhìn lại quá khứ:
Sự thể hiện hình ảnh “rừng” và “sông” trong một số tự sự hậu chiến
Trần Ngọc Hiếu – Đặng Thị Thái Hà ………………………………………………………………………. 233

Tâm thức tộc người trong văn học dân tộc Dao thời kì hiện đại
Đỗ Thị Thu Huyền …………………………………………………………………………………………………. 259

Quan hệ tộc người vùng Nam Bộ nhìn từ sự vận động của truyền thuyết và tục thờ Neak Ta
Nguyễn Thị Mai Quyên …………………………………………………………………………………………. 276

Con người tha hoá – Một kiểu thức của hiện sinh trong Khuôn mặt người khác của Abe Kobo
và Một nỗi đau riêng của Oe Kenzaburo*
Trần Thị Thục ……………………………………………………………………………………………………….. 294

Chết cho văn chương:
Thân thể và thơ ca trong sáng tác của Hàn Mặc Tử
Lộ Đức Anh ………………………………………………………………………………………………………….. 318

Từ rượu đến Carnaval và đối thoại trong tư duy tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà
Phan Trọng Hoàng Linh ………………………………………………………………………………………… 332

---

LỜI NÓI ĐẦU

Cuốn sách này được hình thành trên cơ sở các tiểu luận tham gia hội thảo “Tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu văn học nghệ thuật tại Việt Nam”, diễn ra tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội ngày 12/01/2017.
Ba đơn vị phối hợp tổ chức gồm:

• Chi đoàn cán bộ Khoa Văn học (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội)
• Chi đoàn cán bộ Khoa Ngữ văn (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội)
• Chi đoàn Viện Văn học (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam)

Chúng tôi bày tỏ lòng cảm ơn chân thành tới lãnh đạo ba cơ quan:
Khoa Văn học (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn),
Khoa Ngữ văn (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội),
và Viện Văn học (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam).

Sự quan tâm của lãnh đạo các đơn vị là tiền đề quan trọng nhất để hội thảo có thể diễn ra thành công.
Chúng tôi chân thành cảm ơn các đơn vị, bạn bè đã ủng hộ và tạo điều kiện cho các nhà nghiên cứu của đơn vị mình tham gia hội thảo với chúng tôi:

• Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh
• Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế
• Học viện Âm nhạc Huế
• Nhà xuất bản Phụ nữ

Cuốn sách được hoàn thành bởi tâm sức của nhiều thành viên tham dự hội thảo.
Chúng tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các giáo sư, các nhà nghiên cứu, đã nhiệt tâm ủng hộ chúng tôi trong suốt quá trình tổ chức hội thảo cũng như các bước tiếp theo cho việc xuất bản cuốn sách này.

Trân trọng cảm ơn Nhà xuất bản Thế giới đã giúp đỡ để cuốn sách sớm đến được với bạn đọc.

DIỄN NGÔN, Ý THỨC HỆ VÀ CHỦ THỂ:
MỘT BỔ SUNG CỦA TÂM PHÂN HỌC CHO LẬP TRƯỜNG DUY SỬ LUẬN TRONG NGHIÊN CỨU VĂN HÓA
Lê Nguyên Long

Vốn có xuất phát điểm là của ngành ngôn ngữ học, các thuật ngữ “diễn ngôn” (discourse) và “phân tích diễn ngôn” (discourse analysis) sau đó đã được mượn và đang ngày càng trở nên quan trọng trong nghiên cứu văn học và nghiên cứu văn hoá nói chung, đặc biệt trong một bối cảnh mà ở đó giới hạn đơn ngành của từng lĩnh vực nghiên cứu cụ thể đang ngày càng trở nên chật chội và yêu cầu tiếp cận đa ngành đang ngày càng trở nên cấp thiết. Ở Việt Nam, trong những năm gần đây, khi sự mở rộng giao lưu và hội nhập ngày càng sâu rộng vào “ngôi làng toàn cầu” khiến những trào lưu lí thuyết mới nhanh chóng được biết đến và du nhập vào Việt Nam dễ dàng hơn trước kia, ở đây đó người ta cũng thường nhắc đến “bước ngoặt diễn ngôn” (discursive turn) (Trần Đình Sử 2014) như là một hệ hình lí thuyết mới giúp soi chiếu nhiều vấn đề của các thực hành văn hoá. Song, ngay khi người ta nhắc đến “bước ngoặt diễn ngôn” như một hệ hình lí thuyết mới thì cũng là lúc bàn thân các thuật ngữ then chốt như “ngôn ngữ”, “diễn ngôn” cùng với các thuật ngữ liên đới khác như “văn bản,” “ý thức hệ,” “chủ thể,”… cần phải được chất vấn lại, tái khái niệm hoá ở một chiều kích sâu hơn so với những quan niệm cũ tưởng chừng đã thiết định. Một khi ngôn ngữ được hiểu ở cấp độ triết học như là một sinh quyển vậy học và tạo tác nên chủ thể, hay để trích dẫn Martin Heidegger,

---

“ngôn ngữ là ngôi nhà của tồn tại” (Heidegger 1993: 217) thay vì tư duy thường kiến xem ngôn ngữ là sản phẩm có tính công cụ do con người tạo ra và tuỳ nghi sử dụng, thì cũng là lúc các khái niệm như diễn ngôn không thể bị giới hạn trong phạm vi của ngôn ngữ học cổ điển và lối tiếp cận nội quan trong nghiên cứu văn học với các cấp độ của từ vựng, cú pháp, thi pháp.

Điều này có nghĩa là “diễn ngôn” trong “bước ngoặt diễn ngôn” của ngành nghiên cứu văn hoá (cultural studies) phải được đặt trong xuất phát điểm là các lập trường nhấn mạnh mối quan hệ của chủ thể với tri thức và quyền lực mà Michel Foucault là một lí thuyết gia không thể không nhắc đến. Lí thuyết của Foucault, tất nhiên, không ra đời từ chân không mà phải dựa trên các nền tảng trước đó, chẳng hạn quan điểm của Heidegger mà tôi đã nhắc đến ở trên, và các tư tưởng của trường phái Frankfurt ở Đức. Mối quan hệ giữa lí thuyết của Foucault và của các tiền bối không phải là đối tượng nghiên cứu chính ở đây, do vậy tiểu luận này không bàn quá rộng ra các nhánh tư tưởng trước đó mà chỉ xem lí thuyết của ông như một hòn đá tảng để triển khai phân tích. Trong bài viết này, lấy lí thuyết về diễn ngôn của Foucault làm xuất phát điểm, sau khi tổng lược ngắn gọn các luận điểm chính của Foucault về mối quan hệ giữa tri thức và quyền lực kiến tạo nên diễn ngôn, về chủ thể và chủ thể tính, tôi sẽ tập trung phân tích thêm luận điểm của một số lí thuyết gia tiêu biểu, đặc biệt là Louis Althusser, trong các vấn đề liên quan đến diễn ngôn để chỉ ra quan niệm về diễn ngôn và mối quan hệ giữa diễn ngôn với chủ thể và ý thức hệ trên nền tảng tân duy sử đã được bổ sung và phát triển sâu sắc như thế nào ở các tác giả này. Tiếp sau đó, dựa trên cơ sở tâm phân học, đặc biệt tâm phân học của Jacques Lacan và những người kế tục ông như Slavoj Zizek, tôi sẽ cố gắng đưa ra một bổ sung mang tính phê phán đối với lí thuyết diễn ngôn của Foucault và của các nhà duy sử luận nói chung: phân tích diễn ngôn, theo đó, không thể không đặt ra và giải quyết các vấn đề về ý thức hệ (ideology) và những trở kháng (antagonism) nằm sâu trong nền tảng cấu thành nên chủ thể; nói theo ngôn ngữ tâm phân học Lacan, đó là mối quan hệ giữa ý thức hệ (ideology), ảo tưởng (fantasy) và các trật tự (Thực tượng/ the Real, Ảnh tượng/ the Imaginary, Biểu tượng/ the Symbolic), tức các bình diện và cấp độ khác nhau của chủ thể và mối quan hệ giữa chủ thể với hiện thực xã hội thông qua trung giới diễn ngôn. Ở đoạn kết, trường hợp Phạm Quỳnh và các bài du kí của ông trên Nam Phong tạp chí (1917–1934) sẽ được tôi đề cập ở những nét khái quát nhất trong mối liên hệ với các vấn đề về diễn ngôn, ý thức hệ và chủ thể được phân tích trong bài tiểu luận này.

---

Công trình đầu tiên của Foucault bàn tập trung về vấn đề diễn ngôn là cuốn Khảo cổ học tri thức (L’archéologie du savoir), xuất bản bằng tiếng Pháp năm 1969 và bản dịch sang tiếng Anh (The Archaeology of Knowledge) được xuất bản năm 1972, cuốn sách mà bản thân tiêu đề của nó đã thể hiện lập trường của Foucault khi ông hướng tới không phải là những phát ngôn, những văn bản tồn tại hiện ngôn, mà là những cấu trúc, quy tắc – những cấu trúc, quy tắc này cần được chúng ta khảo cổ – chi phối sự tồn tại và vận hành của những phát ngôn, những văn bản đó. Những cấu trúc, quy tắc này kiến tạo nên các trật tự diễn ngôn và việc chúng ta tiếp cận, nhận thức về hiện thực không thể không thông qua các trật tự diễn ngôn này. Cách hiểu này về diễn ngôn theo quan niệm của Foucault do vậy không thể tách rời với một quan niệm mới về ngôn ngữ và mối quan hệ giữa ngôn ngữ (language) và tồn tại (being) do Heidegger đề xướng mà tôi đã đề cập ở trên: ngôn ngữ là ngôi nhà của tồn tại và kiến tạo nên tồn tại. Câu hỏi cần đặt ra ở đây cho việc phân tích diễn ngôn theo Foucault phải là: “sự hiện tồn đặc biệt này [của một sự vật, hiện tượng – LNL chú thêm] thực chất là gì, xuất hiện từ đâu, được nói lên như thế nào và tại sao lại chỉ xuất hiện ở nơi này mà không phải ở nơi nào khác nữa?” (Foucault 1972: 28). Diễn ngôn, theo đó, chính là khái niệm cốt tính xuất phát điểm để từ đó Foucault xuyên suốt trong các công trình về sau của mình tập trung, cụ thể hoá và phát triển vào trong một khái niệm then chốt trong hệ thống lí thuyết của ông: quyền lực, và mối quan hệ giữa quyền lực, tri thức và chủ thể. Foucault thể hiện rất rõ quan điểm này trong cuốn Lịch sử tính dục (The History of Sexuality) tập I rằng “mối bận tâm chính của tôi là xác định các hình thức của quyền lực, các kênh truyền mà nó sử dụng, và các diễn ngôn mà nó thẩm thấu.