Tải FREE sách Logic Của Tâm Trí PDF có tiếng Việt

Lời giới thiệu

Vấn đề lúc nào mà chẳng ở đó Năm 2003, tôi đã xuất bản một cuốn sách có tựa đề Moneyball (tạm dịch: Tiền bi), nói về cuộc săn lùng của đội Oakland Athletics nhằm tìm ra những cách thức mới mẻ và tốt hơn cho việc định giá cầu thủ cũng như đánh giá chiến lược bóng chày. So với các đội khác, Oakland Athletics không có nhiều tiền để chi cho cầu thủ, vì thế, ban lãnh đạo đội bóng buộc phải cân nhắc lại về cuộc chơi. Xem xét dữ liệu bóng chày cả mới lẫn cũ và phân tích dữ liệu của những người đứng ngoài cuộc chơi, ban lãnh đạo đội bóng đã khám phá ra nhiều điều mới mẻ về bóng chày. Chính kiến thức đó cho phép họ thực hiện công việc quản lý tốt hơn các đội bóng khác.

Họ nhận ra giá trị của các cầu thủ từng bị ruồng bỏ hay bỏ sót và sự ngớ ngẩn trong phần lớn những gì được xem là khôn ngoan trong bóng chày. Khi cuốn sách ra mắt, một số chuyên gia bóng chày – đội ngũ quản lý cực đoan, các chuyên gia săn tìm tài năng, cánh nhà báo – đều khó chịu và coi thường nó, nhưng giống như tôi, nhiều độc giả lại nhận thấy câu chuyện rất thú vị. Nhiều người nhận ra bài học tổng quan hơn trong phương pháp xây dựng đội bóng của Oakland Athletics: Nếu cả nhân sự hưởng lương cao, bị công khai soi mói của một tổ chức có mặt từ những năm 1860 còn bị thị trường hiểu sai thì ai chẳng vậy? Nếu thị trường cầu thủ bóng chày là không hiệu quả, thì thị trường nào chẳng vậy? Nếu cách thức tiếp cận theo kiểu phân tích mới toanh dẫn tới một khám phá trong kiến thức bóng chày, thì lĩnh vực hoạt động nào của con người chẳng làm được? Trong khoảng một thập kỷ vừa qua, nhiều người đã coi mô hình của đội Oakland Athletics là hình mẫu và bắt đầu sử dụng dữ liệu cùng cách phân tích tốt hơn nhằm tìm ra các yếu tố kém hiệu quả của thị trường.

Tôi đã đọc những bài báo viết về Thuật toán Tiền bi cho Giáo dục, cho các hãng phim, chiến dịch chăm sóc y tế, môn Golf, trong nông nghiệp, xuất bản sách(!), cho các chiến dịch tranh cử tổng thống, chính quyền, các ông chủ ngân hàng… “Bỗng nhiên chúng ta đều trở thành ‘cầu thủ hàng công Tiền bi’ ư?”, một trợ lý huấn luyện hàng công của đội New York Jets phàn nàn vào năm 2012. Sau khi chứng kiến cách tiếp cận dựa trên dữ liệu kiểu tinh quái của Nghị viện tiểu bang Bắc Carolina trong việc soạn thảo luật nhằm gây khó khăn nhiều hơn cho việc bỏ phiếu của những người Mỹ gốc Phi, diễn viên hài John Oliver đã chúc mừng các nhà lập pháp vì “chủ nghĩa phân biệt chủng tộc theo kiểu Tiền bi”.

Nhưng sự hăng hái thay thế ý kiến chuyên gia theo trường phái cũ bằng lối phân tích dữ liệu kiểu mới lại thường nông cạn. Khi phương thức tiếp cận theo định hướng dữ liệu dùng cho việc ra các quyết định có tính rủi ro cao không dẫn tới thành công tức thì – và thỉnh thoảng, ngay cả khi thành công – nó vẫn bị công kích theo cách mà phương thức ra quyết định cũ không phải hứng chịu. Năm 2004, sau khi bắt chước cách ra quyết định của đội Oakland Athletics, đội Boston Red Sox lần đầu tiên vô địch giải World Series sau gần một thế kỷ. Vẫn nhờ các phương pháp đó, họ thắng giải lần nữa vào năm 2007 và 2013. Nhưng đến năm 2016, sau ba mùa giải gây thất vọng, họ tuyên bố ngưng sử dụng cách tiếp cận dựa trên dữ liệu và trở lại với phương pháp dựa vào đánh giá của các chuyên gia bóng chày (“Chúng tôi có lẽ đã quá dựa dẫm vào các con số…”, chủ đội bóng John Henry nói).

Cây viết Nat Silver đã có vài năm thành công ngoạn mục trong việc dự đoán kết quả bầu cử cho tờ New York Times, sử dụng phương thức thống kê mà ông học được khi viết về bóng chày. Lần đầu tiên, một tờ báo dường như có lợi thế trong việc kêu gọi bầu cử. Nhưng sau đó, Silver rời Times và không dự đoán được sự trỗi dậy của Donald Trump – phương pháp dự đoán kết quả bầu cử dựa trên dữ liệu của ông bị hoài nghi… bởi chính New York Times! “Không có gì vượt qua được giá trị của báo cáo theo kiểu truyền thống, vì chính trị về cơ bản là nỗ lực của con người và do đó, nó không tuân theo dự đoán và lập luận”, một chủ mục của tờ Times viết vào cuối mùa xuân năm 2016. (Mặc dù cũng ít phóng viên truyền thống thấy được triển vọng của ông Trump, hay như Silver sau đó đã thừa nhận rằng vì Trump không giống ai nên ông đã chủ quan bất thường khi dự đoán kết quả).

Tôi chắc chắn một số lời chỉ trích của những người cho rằng việc sử dụng dữ liệu để tìm kiếm kiến thức và chỉ ra các yếu tố kém hiệu quả trong lĩnh vực của mình cũng có phần đúng. Nhưng phần tâm trí con người mà đội Oakland Athletics khai thác để sinh lợi – ước mong có được một chuyên gia am hiểu và quả quyết ngay cả khi không chắc chắn – đều là tài năng có thể tận dụng. Giống như con quái vật trong phim đáng lẽ phải chết nhưng bằng cách nào đó lại luôn sống đến tận cảnh cuối cùng. Vì thế, khi những phản hồi về cuốn sách của tôi đã lắng xuống, một trong số chúng tồn tại lâu hơn và thích đáng hơn số còn lại: bài đánh giá của hai học giả, khi đó đều ở Đại học Chicago – nhà kinh tế học Richard Thaler và giáo sư luật Cass Sunstein.

Bài viết của Thaler và Sunstein đăng trên tờ New Republic ngày 31 tháng 8 năm 2003, vừa rộng lượng, vừa chê bai. Hai nhà phê bình đồng ý rằng, thật thú vị khi bất cứ thị trường vận động viên chuyên nghiệp nào cũng có thể sai lầm đến mức một đội bóng nghèo như Oakland Athletics cũng đánh bại được hầu hết đội nhà giàu chỉ bằng cách khai thác các điểm kém hiệu quả. Nhưng – họ tiếp tục nói – tác giả cuốn Moneyball dường như không nhận ra nguyên nhân sâu xa hơn của các yếu tố kém hiệu quả trên thị trường cầu thủ bóng chày: Chúng phát sinh trực tiếp từ cơ chế nội tại của tâm trí con người. Lối đánh giá sai về các cầu thủ của chuyên gia bóng chày – phán đoán của mọi chuyên gia đều có thể bị bóp méo bởi chính suy nghĩ của họ – đã được hai nhà tâm lý học người Israel, Daniel Kahneman và Amos Tversky mô tả nhiều năm về trước.

Cuốn sách của tôi không mới. Nó chỉ là sự minh họa cho những ý tưởng đã có từ nhiều thập kỷ mà chưa được ai đánh giá đầy đủ, trong đó có tôi. Nói vậy là còn giảm nhẹ. Cho tới thời điểm ấy, tôi còn chưa biết đến Kahneman hay Tversky, mặc dù một trong hai người đã giành Giải Nobel Kinh tế. Tôi cũng chẳng nghĩ nhiều về các khía cạnh tâm lý học trong câu chuyện Moneyball. Thị trường cầu thủ bóng chày đầy rẫy yếu tố kém hiệu quả: Tại sao? Ban lãnh đạo đội Oakland đã nói về “những thành kiến” trên thị trường như: Tốc độ chạy được đánh giá quá cao vì nó dễ thấy, còn khả năng đi bộ về gôn của cầu thủ đánh bóng lại bị đánh giá quá thấp, một phần vì đi bộ thì người ta dễ quên – nhìn có vẻ như cầu thủ chẳng mất công sức gì.

Các cầu thủ béo hay ngoại hình xấu dễ bị đánh giá thấp; còn những cầu thủ đẹp trai, sung sức lại dễ được đánh giá cao quá mức. Những thành kiến mà ban lãnh đạo đội Oakland nói làm tôi thấy thích thú, nhưng thật sự tôi vẫn chưa làm gì thêm mà đặt câu hỏi: Các thành kiến ấy đến từ đâu? Tại sao người ta có chúng? Tôi bắt đầu kể một câu chuyện về sự thành bại của các thị trường, nhất là trong việc đánh giá con người. Nhưng lẩn khuất bên trong nó lại là một câu chuyện khác tôi chưa từng biết về sự thành bại của tâm trí con người trong việc hình thành các phán đoán và ra quyết định. Khi đối diện với sự không chắn chắn – về các khoản đầu tư, con người hay bất cứ điều gì khác – tâm trí đưa ra kết luận bằng cách nào?

Nó xử lý các bằng chứng như thế nào – từ một trận đấu bóng chày, báo cáo lợi nhuận, thử nghiệm, buổi khám bệnh hay cuộc mai mối? Tại sao tâm trí con người – ngay cả của những người được cho là chuyên gia – lại khiến họ có những đánh giá sai lầm có thể bị lợi dụng bởi những kẻ dám ngó lơ đám chuyên gia và phân tích dựa vào dữ liệu? Và làm thế nào hai nhà tâm lý học người Israel lại biết nhiều về những vấn đề này đến mức họ đã dự đoán sẽ có một cuốn sách về bóng chày Mỹ được viết ra vào mấy chục năm sau? Chuyện gì đã khiến hai người đàn ông ở Trung Đông phải ngồi xuống và xác định xem tâm trí đang làm gì khi nó cố gắng đánh giá một cầu thủ bóng chày, một khoản đầu tư hay một ứng viên tổng thống? Và tại sao một nhà tâm lý lại giành Giải Nobel Kinh tế? Trong những câu trả lời cho các thắc mắc đó xuất hiện một câu chuyện khác. Dưới đây là câu chuyện ấy.