**Lời giới thiệu**
Vào năm 1975, Bob Eubanks dẫn một chương trình truyền thực tế có tuổi thọ ngắn ngủi mang tên The Diamond Head Game (tạm dịch: Trò chơi Đình Kim cương). Chương trình được ghi tại Hawaii và có một vòng chơi đặc biệt, được gọi là “The Money Volcano” (tạm dịch: “Núi lửa Tiền”). Người chơi bị nhốt vào một lồng kính mà sau đó sẽ biến thành chiếc ổng gió chứa đầy tiền bay. Những tờ tiền véo véo, lượn vòng vòng, bay phấp phới từ phía trong khi người chơi quay cuồng nhảy nhót, cốt sao vơ được càng nhiều tiền càng tốt trước khi thời gian chơi kết thúc. Khi ở trong “Núi lửa Tiền”, họ biến thành những kẻ loạn trí hoàn toàn, hết vờ đến chóp, rồi vỗ, rồi nắm, xoay xỏa giữa cơn lốc tiền mặt. Quả là một trò giải trí tuyệt vời. Trong suốt 15 giây, ta cảm nhận được một điều rõ ràng, rằng trên đôi chẳng còn gì quan trọng hơn tiền.
Xét trong chừng mực nào đó, tất cả chúng ta đều đang ở bên trong “Núi lửa Tiền”. Chúng ta đang chơi trò đó một cách ít căng thẳng và l ộ liều hơn, nhưng ta đã chơi, và bị chơi, suốt nhiều năm trời, theo vô vàn cách thức khác nhau. Hầu như tất cả chúng ta thường xuyên nghĩ đến tiền: ta có bao nhiêu, ta cần bao nhiêu, làm sao để kiếm thêm, làm sao để giữ những ta đang có, và hàng xóm, bạn bè, đồng nghiệp của ta đang kiếm, tiêu, tiết kiệm được bao nhiêu. Những món hàng xa xỉ, các hóa đơn, những cơ hội, tự do, áp lực: Tiền chạm đến mọi ngóc ngách của cuộc sống hiện đại, từ ngân sách gia đình đến chính trị quốc gia, từ danh sách mua sắm đến tài khoản tiết kiệm. Và mỗi ngày trôi qua lại mang tới thêm nhiều thử khiến ta đau đầu nhức óc, bởi thế giới tài chính phát triển hơn; bởi những khoản vay, vay thế chấp, và bảo hiểm xuất hiện với nhiều hình thức phức tạp hơn; và bởi chúng ta sống lâu hơn, có kỷ hưu trí dài hơn, do đó phải đối mặt với những công nghệ tài chính mới, những lựa chọn tài chính tinh vi hơn, cũng những thách thức tài chính lớn hơn.
Nghĩ nhiều về tiền chẳng có gì sai nếu bằng việc trăn trở về nó, ta có thể đưa ra những quyết định sáng suốt hơn. Song đời chẳng phải là mơ. Sự thật là, đưa ra những quyết định sai lầm về tiền bạc chính là một thử thách hiệu nhẫn diện nhân tính. Chúng ta cực kỳ xuất sắc ở khoản phá hoại đời sống tài chính của mình. Xin chúc mừng, con người. Chúng ta đúng là số một. Thử nghiệm những câu hỏi sau:
* Chuyện ta dùng thẻ tín dụng hay tiền mặt có quan trọng gì? Đúng hình thức ta có cũng chỉ trả một khoản tiền như nhau thôi, không? Thực ra, các nghiên cứu chỉ ra rằng ta sẽ sẵn sàng tiêu nhiều tiền hơn khi dùng thẻ tín dụng. Với thẻ tín dụng, ta mua sắm những khoản lớn hơn, típ hào phỏng hơn. Ta cũng thường đánh giá thấp hoặc quên mất số tiền mình đã tiêu khi – đoán xem – sử dụng phương thức thanh toán phổ biến nhất: thẻ tín dụng.
* Ai là người “dâng tiền bát gạo” hơn, một thở sửa khóa mở được cửa sau hai phút và đòi 100 đô-la tiền công hay người làm mất tiếng và cũng lấy 100 đô-la? Hầu hết mọi người đều cho rằng anh thợ sửa l ấ u lần đáng thuế hơn, vì anh ta đổ vào đó nhiều công sức hơn, chi phí tính trên giờ cũng rẻ hơn. Nhưng nếu anh thợ sửa khóa lâu phải thử tới vài lần và làm hỏng cả đồng dụng cụ mới thành công thì sao? Và đòi 120 đô-la? Đáng ngạc nhiên là đa phần mọi người vẫn nghĩ anh thợ này mang lại giá trị cao hơn anh chàng nhanh nhẹn, dù tất cả những gì anh ta làm chỉ là phí hoài một giờ đồng hồ của bạn bằng sự kém cỏi của mình.
* Ta có đang tiết kiệm dù cho hư trí không? Liệu tất cả chúng ta có biết thận, thậm chí chỉ là lờ mờ, khi nào mình sẽ ngừng làm việc, số tiền mình đã kiếm và tiết kiệm được tính đến thời điểm đó, rồi những khoản đầu tư của mình sẽ s ố i này n ộ thế nào, và tổng chi phí cho số năm đích xác mình sẽ sống sau đó là bao nhiêu không? Chúng ta cũng ta chưa kịp h ẩ u trước kế hoạch hưu trí đến n ộ i, ở phạm vi xã hội, ta đang tiết kiệm được chưa tới 10% khoản tiền mình c ắ n, không tự tin rằng mình đang tiết kiệm dù, và rằng ta sẽ phải cày cuốc đến năm 80 tuổi đâu cho tu ố i thọ của ta chỉ có 78. Chậc, ít ra đó cũng là một cách để cắt giảm chi phí hư trí: không bao giờ về hưu.
* Ta có sử dụng thời gian một cách thông minh không? Hay ta dành nhiều thời gian để lái xe lòng vòng và tìm một trạm xăng giúp ta tiết kiệm vài xu hơn là tìm một khoản vay thế chấp rẻ hơn? Nghĩ về tiền bạc chẳng những không cải thiện khả năng ra quyết định tài chính, mà đôi khi chỉ riêng hành động giản đơn là nghĩ về tiền thực ra đã thay đổi chúng ta theo cách vô cùng thâm sâu và phiền toái.¹ Tiền là nguyên nhân số một của các vụ ly hôn² và là thủ phạm hàng đầu gây căng thẳng đối với người Mỹ.³ Năng lực xử lý vấn đề thuộc mọi lĩnh vực của con người giảm sút rõ rệt khi đâu óc họ còn lấn cấn những vấn đề tiền bạc.⁴
Một loạt nghiên cứu cho thấy những người giàu, nhất là khi được nhắc nhở là mình giàu, thường hành xử vô đạo đức hơn người bình thường,⁵ trong khi một nghiên cứu khác phát hiện ra rằng chỉ nhìn thấy hình ảnh tiền cũng khiến con người dễ có xu hướng trộm cắp nơi công sở, thuê một đồng nghiệp ám muội, hoặc dối trá để kiếm thêm lời.⁶ Quả thực, nghĩ về tiền làm ta rối trí theo đúng nghĩa đen. Xét tầm quan trọng của tiền – với cuộc sống của chính ta, với nền kinh tế, với xã hội – và xét trên những thách thức mà ta gặp phải khi nghĩ về tiền một cách lý trí, ta có thể làm gì để làm sắc bén tư duy của mình? Câu trả lời chuẩn mực cho câu hỏi này thường là “giáo dục tài chính”, hay một thuật ngữ phức tạp hơn là “trang bị kiến thức tài chính”. Thật không may, những bài học trang bị kiến thức tài chính, ví như làm sao để mua một chiếc xe và tìm một khoản vay thế chấp, thường nhanh chóng bị lãng quên, và hầu như chẳng mang lại tác động dài hạn nào đối với cách hành xử của chúng ta.