**II. NGHĨA THÔNG THÁI** **III. VÁN ĐỀ VỀ VỀ NGỮ PHÁP CỦA CÂU TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN Ở TRƯỜNG HỌC CƠ SỞ** Tóm tắt chương Câu hỏi và bài tập Tài liệu tham khảo chương V **CHƯƠNG VI. BÌNH DIỆN NGỮ DUNG CỦA CÂU (Cấu trong hoạt động giao tiếp)** **I. SỰ HIỆN THỰC HÓA CẤU TRÚC NGỮ PHÁP CỦA CÂU TRONG PHÁT NGÔN** 1. Tính lược thành phần câu 2. Tách câu 3. Lựa chọn trật tự các thành phần câu **II. MỰC ĐÍCH NÓI CỦA CÂU TRONG GIAO TIẾP** 1. Câu nghi vấn 2. Câu khiến 3. Câu cảm thán 4. Câu trần thuật. **III. HÀNH ĐỘNG NÓI VÀ CÁCH THỰC HIỆN HÀNH ĐỘNG NÓI** 1. Khái niệm hành động nói 2. Cách thực hiện hành động nói 3. Câu ngôn hành **IV. NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ NGHĨA HÀM ẤN CỦA CÂU** 1. Nghĩa tường minh 2. Nghĩa hàm ẩn 3. Phần nghĩa hàm ẩn 228 4. Cơ chế tạo hàm ý cho câu 230 **V. CẤU TRÚC TIN CÂU TRONG CÂU 232** **VI. VÁN ĐỀ CÂU TRONG HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP Ở CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN TRƯỜNG HỌC CƠ SỞ 237** Tóm tắt chương 238 Câu hỏi và bài tập 239 Tài liệu tham khảo chương VI 240 LỜI NÓI ĐẦU Giáo trình ngữ pháp Tiếng Việt được biên soạn theo chương trình đào tạo giáo viên ngữ văn thuộc Dự án Đào tạo Giáo viên Trung học cơ sở, Bộ Giáo dục và Đào tạo. Giáo trình phục vụ cho việc dạy và học học phần ngữ pháp tiếng Việt trong trường Cao đẳng Sư phạm. Trong khi biên soạn giáo trình, các tác giả luôn quán triệt mục tiêu đào tạo, cố gắng bám sát chương trình Cao đẳng Sư phạm, đồng thời gắn với nội dung dạy và học ngữ pháp tiếng Việt ở Trung học cơ sở. Vì vậy nội dung của chương trình, các tác giả cố gắng khai thác những kiến thức cơ bản nhất, những kiến thức có thể giúp cho người giáo viên tương lai nắm vững để có thể sử dụng trong quá trình giảng dạy. Trọng tâm của chương trình là các phân môn Ngữ pháp Tiếng Việt. Trong đó cấu trúc ngữ pháp của câu và ý nghĩa của câu là những vấn đề quan trọng nhất. Do đó, chương trình đã xây dựng các nội dung chương trình tập trung vào các vấn đề này. dùng các chương, mục trong giáo trình không quá đi sâu vào những vấn đề lí thuyết ngôn ngữ học hoặc ngữ pháp học, mà có gắng đáp ứng những yêu cầu thực tiễn của nhà trường, nhất là cấp Trung học cơ sở. Mặt khác, giáo trình vẫn đặt ra nhiệm vụ cung cấp những kiến thức cơ bản nhất và có tính cập nhật, rèn luyện những kỹ năng cần yếu nhất trong học tập, nghiên cứu và giảng dạy ngữ pháp Tiếng Việt để vừa nâng cao kiến thức và kĩ năng cho sinh viên, vừa chuẩn bị cho sinh viên làm tốt công việc dạy ngữ pháp Tiếng Việt ở Trung học cơ sở. Cấu trúc của giáo trình đi theo trình tự của các đơn vị ngữ pháp từ thấp đến cao: từ, cụm, câu. Trước khi đi vào những vấn đề cụ thể của ngữ pháp Tiếng Việt, chương trình có dành một chương (chương I) để trình bày khái quát một số vấn đề đại cương về ngữ pháp nhằm chuẩn bị kiến thức chung. Sau đó chương II dành cho vấn đề từ loại tiếng Việt, chương III trình bày về cum từ Tiếng Việt. Những vấn đề về câu là phong phú nhất và cũng phức tạp nhất, nên giáo trình dành cả ba chương tiếp theo lần lượt trình bày về ba bình diện của câu: bình diện ngữ pháp (chương IV), bình diện diễn ngữ (chương V) và bình diện ngữ dụng (chương VI). Để tạo điều kiện thuận lợi cho việc học tập, ở đầu mỗi chương, các giáo trình đều có nêu những kiến thức cần có khi tiếp cận nội dung từng chương và những kết quả cần đạt tới khi học tập, còn cuối mỗi chương sách đều có phần tóm tắt nội dung cơ bản của chương, sau đó cung cấp các câu hỏi và bài tập thực hành, trong đó có một số bài tập vận dụng kiến thức và kĩ năng vào việc giải quyết những yêu cầu câu dạy học ở Trung học cơ sở. Cũng nhằm mục đích hướng nghiệp cho sinh viên, nên cuối mỗi chương sách đều có mục giới thiệu nội dung dạy học tương ứng ở chương trình ngữ văn Trung học cơ sở. Cuối cùng là danh mục tài liệu tham khảo có quan hệ mật thiết đến nội dung từng chương để sinh viên có thể tiếp cận nhằm mở rộng kiến thức. Giáo trình này có thể sử dụng để dạy và học ở chương trình đào tạo giáo viên dạy môn, môn, trong đó môn ngữ văn là môn thứ nhất. Trong chương trình đào tạo giáo viên dạy môn, môn, thời lượng dạy và học là bốn đơn vị học trình, do đó có 6 chương trong giáo trình có thể phân bổ như sau: học trình 1 gồm 2 chương đầu, học trình 2; chương 3; học trình 3; chương 4; học trình 4; chương 5 và chương 6. Trong chương trình đào tạo giáo viên dạy 2 môn, thời lượng chỉ có 3 đơn vị học trình. Do đó sinh viên cần tự đọc 1, còn học trình 1 gồm chương 2 và 3, học trình 2; chương 4; học trình 3; chương 5 và 6 (nội dung của 6 chương có một số điểm đã được dạy và học chi tiết trong học phần ngữ dụng học). Tuy nhiên, trong thực tiễn giảng dạy, các thầy cô giáo và các trường Cao đẳng Sư phạm có thể điều chỉnh để phân bổ thời gian cho phù hợp với tình hình thực tế. Trước khi xuất bản, Giáo trình đã được GS.TS. Hoàng Trọng Phiến, GS.TS. Lê A, GS. Nguyễn Khắc Phi đọc và góp ý cho nhiều ý kiến bổ ích. Các tác giả xin chân thành cảm ơn các Giáo sư, đồng thời chúng tôi cũng mong muốn nhận được những ý kiến quý báu thay cho cô giáo, các bạn sinh viên và bạn đọc nói chung về nội dung và hình thức của sách để bổ sung, điều chỉnh giáo trình ngày một tốt hơn. Chúng tôi cũng chân thành cảm ơn Ban điều hành Dự án Đào tạo giáo viên Trung học cơ sở cũng như Nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội đã tạo điều kiện biên tập cho các phục vụ cho việc dạy và học trong các trường Cao đẳng Sư phạm. Các tác giả **CHƯƠNG I** **MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẠI CƯƠNG VỀ NGỮ PHÁP** **MỤC TIÊU CẦN ĐẠT** -Nắm được bản chất của ngữ pháp, phân biệt được ngữ pháp với các bộ phận khác của ngôn ngữ (ngữ âm, từ vựng, phong cách). Nắm được những khái niệm cơ bản của ngữ pháp học: đơn vị, ý nghĩa, hình thức, phương thức, phạm trù, quan hệ ngữ pháp. -Bước đầu nhận thức được những kiến thức đại cương về ngữ pháp Tiếng Việt đã được học tập, nghiên cứu và giảng dạy ngữ pháp Tiếng Việt. **KIẾN THỨC CẦN CÓ** -Có những kiến thức phổ thông về ngữ pháp Tiếng Việt đã được trang bị ở các cấp tiểu học, trung học cơ sở và trung học phổ thông, như những kiến thức về từ, về cụm từ, về câu, các thành phần câu và kiểu câu,… -Có những kiến thức và kĩ năng cần yếu về các bộ phận ngữ âm, từ vựng-ngữ nghĩa Tiếng Việt mà các học phần trước trong chương trình Cao đẳng Sư phạm đã trang bị cho sinh viên. -Có một số kiến thức về ngữ pháp của một một vài loại hình thụ pháp học ở Cao đẳng Sư phạm, nhất là ngoại ngữ hoặc ngôn ngữ An-nam. Những kiến thức đó để đối chiếu, so sánh với ngữ pháp Tiếng Việt, và cũng làm cơ sở để khái quát hóa những nhận định chung về các khái niệm cơ bản thích thì thay thế chỉ thích các hiện tượng ngữ pháp. **MỞ ĐẦU** Hệ thống tổ chức của mỗi người thừa nhận của câu là thành phần nhỏ nhất trong bất kì ngữ pháp của câu, từ, cụm từ, ngữ pháp Tiếng Việt. Ngữ pháp học (trước (ngữ âm, từ vựng-ngữ nghĩa học) đã tiến hành nghiên cứu về hệ thống ngữ âm Tiếng Việt, hệ thống từ vựng-ngữ nghĩa Tiếng Việt. Học phần này đi vào hệ thống ngữ pháp của tiếng Việt. Song, trước khi tìm hiểu hệ thống ngữ pháp Tiếng Việt, cần có một số kiến thức đại cương về ngữ pháp. Đây là những kiến thức thực chứng về ngữ pháp của ngôn ngữ nói chung. Chúng đã được ngành ngữ pháp học học tập kết nối từ nhiều ngôn ngữ trên thế giới. Những kiến thức đại cương này sẽ làm cơ sở cho việc tìm hiểu ngữ pháp Tiếng Việt. 1. Trong cơ cấu tổ chức của hệ thống ngôn ngữ, ngoài các bộ phận ngữ âm và từ vựng-ngữ nghĩa, còn có ngữ pháp. Vậy ngữ pháp là gì? Theo quan niệm thông thường, ngữ pháp là toàn bộ các quy tắc, các luật lệ về sự cấu tạo các từ, sự biến đổi của các từ và sự kết hợp các từ thành câu, đồng thời còn là các quy tắc tạo câu của các câu, các đoản văn và văn bản. Ngữ pháp học là một chuyên ngành nghiên cứu về ngữ pháp của một ngôn ngữ. Song, nhiều khi thuật ngữ ngữ pháp được dùng được với ý nghĩa của thuật ngữ ngữ pháp học (cũng giống như tinh thần của thuật ngữ ngữ pháp học của các ngành khoa học khác: sử/sử học; sinh vật/sinh vật học). -với ngữ âm và từ vựng ngữ pháp thì ngữ pháp có một số đặc điểm sau đây: -Ngữ pháp có tính trừu tượng và khái quát hơn. Chính vì các quy luật và các phép tạo nên ngữ pháp của một ngôn ngữ không phải chỉ thuộc về một từ hay một câu cụ thể mà là chung cho tất cả các từ và các câu cũng như mọi loại ngữ pháp có tính trừu tượng và khái quát. Vì vậy, các quy luật tổ chức của ngữ pháp thường được biểu hiện dưới dạng mô hình hay sơ đồ. Về mặt này, ngữ pháp giống như các quy tắc trong hình học, trong hình học, một hình vuông có thể được tạo nên từ các chất liệu khác nhau (hình vuông, hình chữ nhật, tam giác kim loại,…), có những màu sắc khác nhau, có độ lớn nhỏ khác nhau, nhưng luôn luôn phải tuân thủ những đặc trưng cơ bản, có tính khái quát. Đó là: 4 cạnh bằng nhau và 4 góc đều vuông. Tương tự như vậy, trong ngữ pháp các từ thuộc các loại danh từ, chẳng hạn, có những hình thức âm thanh khác nhau: có thể ý nghĩa của chúng khác nhau, có nguồn gốc khác nhau, có phạm vi sử dụng khác nhau… những đều phải có đặc trưng chung: có ý nghĩa sự vật, có những quy luật biến đổi và kết hợp với nhau khả năng giống nhau trong việc tạo câu. -Ngữ pháp có tính ổn định bền vững hơn. Trong quá trình phát triển lịch sử, ngữ pháp có biến đổi. Nhưng các bộ phận cấu thành của ngôn ngữ thì từ vựng là bộ phận dễ biến đổi nhất (nhiều từ mới xuất hiện, nhiều nghĩa mới nảy sinh, và các từ cũ, cũ mất đi…); thử đến là ngữ âm. Còn ngữ pháp thì tuy cũng có biến đổi nhưng chậm hơn rất nhiều, có thể coi là ổn định. Chính vì thế mà hiện nay đọc các văn bản cũ, ta thường gặp nhiều từ cũ phải chi chích, còn ít thấy phải chi chích các hiện tượng ngữ pháp. 2. Theo cách phân chia truyền thống, ngữ pháp học bao gồm 2 phân ngành Từ pháp học: có nhiệm vụ nghiên cứu các quy tắc cấu tạo từ, các quy tắc biến đổi từ, các đặc tính ngữ pháp của các từ loại. Đối với Tiếng Việt, nhìn chung, các từ k có hệ thống biến đổi, nên nhiệm vụ chủ yếu của từ pháp học Tiếng Việt là nghiên cứu các đặc tính ngữ pháp của các từ loại. Với các quy tắc cấu tạo từ và từ, ta thường khảo sát ở từ pháp học, vì ở Việt, ta thường quan sát thấy các từ loại liên quan mật thiết với các loại ngữ pháp, các hệ thống từ vựng.